Απόσπασμα
Η ιστορία είναι ένας εφιάλτης από τον οποίο προσπαθώ να ξυπνήσω.
Τζέιμς Τζόυς, Οδυσσέας
Κάθομαι στο κατάστρωμα του καραβιού με προορισμό το νησί. Το βιβλίο έχει πέσει στα γόνατά μου. Χαϊδεύω το όστρακο που κρέμεται στον λαιμό μου. Το ακουμπώ στο αυτί μου για χιλιοστή φορά, ή μήπως για εκατομμυριοστή; Ακούω τον ήχο των κυμάτων καθώς χτυπούν στα βράχια. Μου το είχε χαρίσει ο Οδυσσέας σ’ εκείνη τη μοναδική
σχολική εκδρομή του γυμνασίου. Άνοιξη του 1944 ήταν. Ο διευθυντής με χίλια βάσανα είχε πάρει άδεια από τον Γερμανό φρούραρχο να μας αφήσει να κατεβούμε στην πα-
ραλία.
Ήταν μια ζεστή μέρα που σε καλούσε να βγεις και να την απολαύσεις. Πριν ακόμα φτάσουμε στην άμμο, τα πιο τολμηρά αγόρια είχαν βγάλει τα παντελόνια τους και με
τα σώβρακα βούτηξαν στη θάλασσα.
Τα κορίτσια, παραπέρα, σηκώσαμε τα φουστάνια μας και πλατσουρίζαμε στα ρηχά. Μέσα στον ορμίσκο το νερό ήταν λάδι. Στ’ ανοιχτό όμως πέλαγος τα άσπρα άλογα του
Ποσειδώνα κάλπαζαν. Λίγο ακόμα και θα ξεπηδούσαν από τα κύματα και οι κόρες του, οι Νηρηίδες, και θ’ άρχιζαν τα παιχνίδια.
Στην επιστροφή με πλησίασε ο Οδυσσέας, έβαλε ένα όστρακο στη χούφτα μου και είπε:
«Κράτα το. Κάθε φορά που θα θέλεις ν’ ακούσεις τη βουή της θάλασσας θα το βάζεις στο αυτί σου. Kι όταν νιώθεις την ανάγκη θα με καλείς κι εγώ θα έρχομαι κοντά σου, όπου κι αν βρίσκομαι».
Ακολούθησα τη συμβουλή του κατά γράμμα. Κάθε φορά που η ζωή μου δυσκόλευε με θανάτους, επώδυνες αποφάσεις, στιγμές αγωνίας και κατάθλιψης, το κοχύλι ήταν
η παρηγοριά μου, σαν να ήταν ο ίδιος κοντά μου για να μου δίνει δύναμη.
Άραγε, τι να σκέφτεται εκείνος; Ζει, όπως κι εγώ, με αναμνήσεις, ενοχές και τύψεις;
Περίληψη
Η Δάφνη είναι δεκατεσσάρων χρονών κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Μαζί με τον δεκαεξάχρονο Οδυσσέα, μαθητές και οι δύο του γυμνασίου, βοηθούν με πάθος κι ενθουσιασμό την Εθνική Αντίσταση και άθελά τους μπλέκονται σε ένα φονικό που θα βασανίζει τη Δάφνη για όλη την υπόλοιπη ζωή της.
Ο χρόνος χωρίζει τα ερωτευμένα παιδιά, δίχως όμως να σβήσει τη φλόγα στην καρδιά τους. Πολλά χρόνια αργότερα, η επιστροφή της Δάφνης στο νησί για επαγγελματικούς λόγους και η συνάντησή της με τον Οδυσσέα θα ξαναζωντανέψουν τα αισθήματα που τους έδεναν.
Ποιο τέλος μπορεί να δοθεί σε μια τέτοια ιστορία, όταν οι πρωταγωνιστές της την έχουν αφήσει για δεκαετίες ανολοκλήρωτη;
Video
Κριτικές
Η προσωπική διαπίστωση της Λίτσας Ψαραύτη ότι «Οι πόλεμοι δεν τελειώνουν όσα χρόνια κι αν περάσουν. Τους κουβαλάμε μέσα μας και σε κάθε ευκαιρία ξανανοίγουν οι πληγές που άφησαν.» (σ. 108) αφορά όλους τους ανθρώπους της γενιάς της, που είχαν την ατυχία να βιώσουν τα πολεμικά γεγονότα της δεκαετίας του 1940 και να επιζήσουν μέχρι την εποχή μας. Η μνήμη τους έχει σταθμεύσει στα συνταρακτικά εκείνα περιστατικά και δεν κυλάει μέρα από τη ζωή τους να μην ονειρευτούν, να μη συνδιαλεχθούν με τον εαυτό τους ή να μην ανακοινώσουν στους γύρω τους, συνήθως εμφατικά, κομμάτια από τους εφιάλτες του πολέμου, σα να πρόκειται για συμβάντα της παρούσας ημέρας, η ένταση των οποίων δεν έχει ακόμα κατασταλεί. H λείανση που επιφέρει, συνήθως σε άλλες περιπτώσεις, ο παρεμβαλλόμενος χρόνος δεν φαίνεται να επηρεάζει τη δύναμη με την οποία επανέρχονται και εφορμούν στην καθημερινότητα και στα όνειρά τους ολοζώντανα ο θάνατος, η βία, η πείνα, ο ξεσπιτωμός, η αναπόφευκτη προσφυγική περιπέτεια. Η ψυχή τους δεν μπορεί να απαγκιστρωθεί από την αγωνία, τις τύψεις, το φόβο, την αγριότητα. Ωστόσο, ανάμεσα στο ζοφερό αυτό πολεμικό περιβάλλον οι καρδιές τους, ιδίως των παιδιών και των εφήβων εκείνης της περιόδου, διαθέτουν τα αποθέματα να ερωτευθούν και να χτυπήσουν με τους χαρούμενους ρυθμούς του επερχόμενου και πολλά υποσχόμενου μέλλοντος. Γιατί η ζωή συνυπήρξε με το θάνατο και διασώθηκε, όπως ο έρωτας ζυμώθηκε με την παλικαριά και νίκησε τις φοβίες και τη δειλία.
Πάνω σε τούτο το «θεωρητικό», κατά κάποιο τρόπο, υπόβαθρο χτίζει η πολυβραβευμένη Λίτσα Ψαραύτη το νέο της μυθιστόρημα, Στα μονοπάτια της νιότης, παρέχοντας με εξαιρετική αληθοφάνεια στους εφήβους, στους οποίους απευθύνεται, ένα άκρως ελκυστικό από πολλές απόψεις ανάγνωσμα. Μέσα σε αυτό καταγράφονται με γνώση και ειλικρίνεια γνωστές και άγνωστες πτυχές από τη νεότερη γενική και, κυρίως, την τοπική ιστορία ενός ακριτικού νησιού (της Σάμου απ’ όπου κατάγεται η συγγραφέας) και οι περιπέτειες δυο τολμηρών ερωτευμένων νέων στη γερμανοκρατούμενη πατρίδα τους. Παράλληλα η αφήγηση, μεταφερμένη τριάντα χρόνια αργότερα, αναφέρεται αφενός στην επανασύνδεση της σχέσης των δυο ηρώων και αφετέρου στην καινούρια κατάσταση που έχει δημιουργήσει από τη μεταπολίτευση του 1974 και εντεύθεν στην Ελλάδα η οικονομική εισβολή των Ευρωπαίων, ιδιαίτερα των Γερμανών.
Η ροή της υπόθεσης του μυθιστορήματος συντελείται σε δυο εναλλασσόμενα παρόντα: στο παρόν της γερμανικής κατοχής 1943-44 και στο παρόν της αφήγησης, που τοποθετείται στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με πρωταγωνιστές τα ίδια πρόσωπα, τη Δάφνη και τον Οδυσσέα. Ο κυματιστός εγκιβωτισμός της διπλής περιπέτειας των ηρώων αποκαλύπτει τη σχετικότητα του χρόνου, και δημιουργεί την αίσθηση πως όλα τα γεγονότα πραγματοποιούνται ταυτόχρονα, ως διά μαγείας, πάνω στην ίδια σκηνή ακριβώς όπως στο θέατρο.
Σε αυτό το σύντομο αλλά μεστό μυθιστόρημα το «λογοτεχνικό στερεότυπο» της Λ. Ψαραύτη εκφράζεται με μια οικογενειακή βυζαντινή εικόνα και ένα κοχύλι-ενθύμιο παντοτινής αγάπης. Στην εξέλιξη της υπόθεσης η προϋπάρχουσα εικόνα θα εξακολουθεί να υφίσταται και να συνοδεύει προστατευτικά τη συγγραφέα και μετά την ολοκλήρωση του μυθιστορήματος, υποδηλώνοντας πιθανόν τη σχέση της αιωνιότητας με τη θνητότητα. Αντίθετα το φυλαχτάρι-κοχύλι, υπονοώντας την πεπερασμένη διάρκεια της ζωής και του έρωτα, εγκαταλείπεται από την ηρωίδα στον τόπο που ανήκει εν είδει αφοριστικού αναθέματος.
Η δύναμη του μυθιστορήματος Στα μονοπάτια της νιότης έγκειται στην πολυεπίπεδη κλιμάκωση του σασπένς και στην ταχύτητα με την οποία μετακινούνται οι εικόνες στο χρόνο, διατηρώντας μια αειθαλή επικαιρικότητα και ζωντάνια. Η κεντρική ιστορία της Δάφνης και του Οδυσσέα εμπλουτίζεται με δευτερεύουσες υποθέσεις, άρρηκτα δεμένες με τη δράση των δύο ηρώων και τη μικροϊστορία της Σάμου. Έτσι το αναγνωστικό ενδιαφέρον παραμένει διαρκώς τεταμένο, ενώ το ανθρώπινο περιβάλλον της τριακονταετίας αποτυπώνεται συσπειρωμένο με απόλυτη σφαιρικότητα.
Η αφήγηση μας ωθεί σε διάφορους προβληματισμούς, οι οποίοι δεν είναι αυτόδηλοι, προκύπτουν μετά από ενδελεχή επισκόπηση. Τότε διαφαίνονται: ο έρωτας σε αντίθεση με τη δίνη του πολέμου, ο ηρωισμός σε αντιδιαστολή με την προδοσία, η εφηβεία σε αντιπαράθεση με την ωριμότητα, η συναλληλία απέναντι στην αδιαφορία, ο λόγος της καρδιάς σε αντίκρουση με τον ορθολογισμό. Όλα αυτά συγκρούονται, ζυμώνονται, γιγαντώνονται, καταλαγιάζουν, συνθέτονται, οδηγούν στην κορύφωση, στον επιδιωκόμενο εξαγνισμό και στην τελική κάθαρση, η οποία, από ιδεολογική άποψη, ταυτίζεται απόλυτα με τις αρχές της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας: Ο ανέσπερος κατ’ αρχήν έρωτας, διατηρημένος στα κατάβαθα της ψυχής, ενώ αναδύεται από το πουθενά και μεσουρανεί, στο τέλος, με επιλογή της ηρωίδας, βασιλεύει οριστικά. Με αυτό τον τρόπο οριοθετούνται νομοτελειακά τα πρέπει και τα δεν των κοινωνικών μας συμβάσεων και ηθικών περιορισμών. Διότι ανάμεσα στον ηρωισμό και την προδοσία η Λ. Ψαραύτη επιλέγει το αυτονόητο, εκείνο που αναβαθμίζει την ανθρώπινη ιδιότητα, έστω κι αν καταδικάζει τον προδότη με ελαφρυντικά. Συγκρίνοντας όμως τον έρωτα σαν αίσθημα και έκφραση νεότητας και βιολογικής ευφορίας με την ηθική τάξη, τους κανόνες της θρησκείας και τα κοινωνικά ταμπού, αμφιταλαντεύεται για λίγο αλλά στο τέλος, χρησιμοποιώντας αντικειμενικά κριτήρια και την ώριμη ηλικίας της, συγκλίνει στη δεύτερη επιλογή.
Από αισθητική άποψη, ο αφηγηματικός ρυθμός ενισχύεται από τον εκρηκτικό χαρακτήρα της ηρωίδας, οι συμπεριφορές της οποίας διανθίζουν με χιούμορ την άλλοτε βαριά και άλλοτε «συντηρητικά» ερωτική ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος. Η ανάδειξη της σκωπτικής διάθεσης πραγματώνεται βασικά από τις διαφορές των χαρακτήρων των δύο εφήβων. Ο Οδυσσέας είναι πιο σοβαρός, νουνεχής, ψύχραιμος, θαρραλέος, ένας μικρός ήρωας. Εμφανίζει αρετές ενάρετου ενήλικα. Εκών άκων συμπαρασύρει τη Δάφνη στις παράτολμες, πολλές φορές, επιλογές του. Εκείνη είναι χαρακτήρας αλέγρος, με θηλυκές αδυναμίες και ευαισθησίες προς κάθε κατεύθυνση. Αλλά και αποφασιστική. Ο χρόνος δεν αλλοιώνει τα χαρακτηριστικά των ερωτευμένων. Απλά, τα επικαλύπτει προσθέτοντας σοβαρότητα και βαθύτερο αυτοέλεγχο. Για τούτο, εν κατακλείδι, δίνει στην ηρωίδα την ευκαιρία να αυτοκαθαρθεί από ενοχές, τύψεις, ονειροφαντασίες και να επιστρέψει στην κανονικότητα της ζωής εξαγνισμένη «σα να πέρασε πάνω απ’ τις φωτιές του Αϊ-Γιάννη χωρίς να καεί» (σ. 122).
Κριτική του Βαγγέλη Δημητριάδη, Σχολικός σύμβουλος
